De PvdA in vergadering bijeen op het congres in januari 2021,
Gelet op de harde, onweerlegbare conclusies van de commissie van Dam over de kinderopvangtoeslagaffaire;
Constaterende dat met dit rapport:
-de onderste steen nog steeds niet boven is;
-er nu een aanvang lijkt te zijn met het compenseren van de slachtoffers die eerder nog nauwelijks geholpen waren;
Overwegende dat ook onze PvdA als deelnemende partij in kabinet Rutte II medeverantwoordelijkheid draagt voor voortduring van deze praktijken en dat, ondanks vele signalen, die ook door onze bewindslieden en volksvertegenwoordigers niet aangegrepen zijn om hierop in op te treden, en er geen enkel kritisch geluid geweest is tot voor kort om de onwettige en beschamende praktijken te stoppen,
Van oordeel dat we daar als partij nederig en oprecht spijt moeten betuigen, en het vertrouwen moeten zien te herstellen door duidelijk en expliciet te laten blijken dat hiervan geleerd is,
Van oordeel dat onze politiek leider, Lodewijk Asscher, duidelijk spijt heeft betoond bij de verhoren, als één van de weinige zonder daarbij naar anderen te wijzen, en dat hij aangeeft hiervan zichtbaar te willen leren,
Roept onze huidige en komende Tweede Kamerfractie op deze lijn verder in te vullen en hierbij:
- Een parlementaire enquête als vervolg op het onderzoek van de commissie Van Dam te steunen en te bevorderen, waarbij ook de discriminerende praktijken worden meegenomen en dat zich mede richt op alle fiscale toeslagen en het totale fraudebeleid van de rijksoverheid;
- Te bevorderen dat alle slachtoffers nu snel en zeer ruimhartig schadeloos worden gesteld zonder nader diepgaand dossieronderzoek en met een snelle, persoonlijke hulp bij de afwikkeling van alle problemen die door het onwettig en beschamend overheidshandelen bij de slachtoffers zijn veroorzaakt;
- Te bevorderen daar waar onwettig of onethisch gehandeld is door topambtenaren en/of bewindslieden, daar passende, zichtbare maatregelen worden genomen, en waar sprake is van strafbare feiten, ook strafvervolging ingesteld wordt;
- Te bevorderen dat klokkenluiders eerherstel en schadeloosstelling ontvangen;
- Alles te doen om zo snel mogelijk de bescherming van de rechtsstaat, de rechtsbescherming, de openbaar van bestuur en de controlerende functie van het parlement te herstellen en te verbeteren, o.m. door:
-het intrekken van de zgn. Rutte-doctrine bij het openbaar maken van ambtelijke stukken,
-de Wet Openbaarheid Bestuur (WOB) te wijzigen opdat alle overheidsinformatie openbaar is, tenzij er sprake is van staatsgeheimen en dergelijke, en de werkingssfeer uit te breiden naar in ieder geval ook rechtspersonen met een wettelijke taak,
-de mogelijkheden voor het rechtstreeks inwinnen van informatie bij en het horen van ambtenaren en uitvoeringsorganisaties door het parlement te regelen,
-het (instrueren tot) onvolledig informeren van de rechter en de Nationale Ombudsman te vervolgen,
-het borgen dat redelijkheid en billijkheid en de menselijke maat altijd individueel getoetst worden,
-het borgen dat er bij terugvorderingen en boetes bij huishoudens altijd individueel onderzoek plaatsvindt (dus niet meer een omgekeerde bewijslast na profilering op basis van algoritmes of datavergelijking) en dat er sprake is van proportionaliteit;
-het borgen dat discriminatie, bijv. op basis van kenmerk dubbele nationaliteit, bij opsporingsmethoden naar fraude nooit wordt ingezet;
6. Alles te doen om de fiscale toeslagen overbodig te maken door verbetering van het besteedbaar inkomen en het wegnemen van de individuele lasten waar de toeslagen nu voor bedoeld zijn;
7. Te borgen dat Rijksregelingen alleen uitgevoerd worden door uitvoeringsorganisaties die aangestuurd worden door het ministerie die ook beleidsverantwoordelijk is voor de betreffende Rijksregeling;
8. Alles te doen om ook in de bijstand het fraudebeleid zo te maken dat:
-alleen bewezen bewust handelen of niet-handelen met oogmerk van opzettelijke fraude als fraude wordt aangemerkt,
-te controleren verplichtingen zoveel mogelijk worden beperkt, ook met ruime vrijstellingen voor het aannemen van giften en het verkopen van onroerende goederen,
-sanctionering ook in de bijstand altijd proportioneel moet zijn,
-opsporingsmethoden als met algoritmen, het gemeentelijk inlichtingenbureau, kliklijnen, camera’s, inspecties naar boodschappen en kledingstukken worden afgeschaft,
-het wetsvoorstel voor een Informatie Knooppunt Zorg geblokkeerd wordt en de invoering van een nieuw super-algoritmesysteem bij het wetsvoorstel Wet Gegevensverwerking door Samenwerkingsverbanden geblokkeerd wordt, en:
-er ook voor bijstandsgerechtigden een betere rechtsbescherming komt;
9. Te bevorderen dat de prioriteitsstelling bij fraudebeleid fiscaal bij de grote vissen en niet bij arme huishoudens wordt gelegd;
En gaat niet over tot de orde van de dag, maar verzoekt onze Tweede Kamerfractie over de uitvoering van deze motie tenminste jaarlijks aan het partijcongres te rapporteren.
Toelichting
De motie roept op om zonder enig voorbehoud verantwoordelijkheid te nemen voor wat is misgegaan bij de kinderopvangtoeslagenaffaire, ons daarbij kwetsbaar op te stellen door alle onderzoek te steunen opdat de laatste steen boven komt, en strijdbaar laten zien welke lessen we als partij daaruit trekken. Daarmee steunen we de inzet van onze partijleider, die zelf ook aangeeft spijt te hebben en lessen wil trekken.
Een snelle, ruimhartige schadeloosstelling van de bijna 30.000 slachtoffers is op zijn plaats. Het is triest dat er een parlementair onderzoek voor nodig was om Rutte III te bewegen tot een eerste tegemoetkoming van 30.000 euro voor 1 mei 2021. Deze termijn is echter veel te lang. De gepleegde kortingen en geheven boetes door de Dienst Toeslagen zijn illegaal, zoveel is immers wel duidelijk. Deze dienen nu net zoals ze zijn opgelegd, d.w.z. groepsgewijs, per direct te worden kwijtgescholden, zonder nader dossieronderzoek – dat onderzoek werd ook niet gedaan toen de terugvorderingen en boetes werden opgelegd. Daarnaast dient opgelopen schade, inclusief immateriële, ruimhartig vergoed te worden, te starten op basis van declaratie van de slachtoffers met een ruimhartige, snelle beoordeling. Het is beschamend dat er voor 3,5 miljoen uitgegeven is aan consultants en nog maar een fractie aan de slachtoffers zelf.
De kinderopvangtoeslagenaffaire heeft veel grotere dimensies dan de op zichzelf al ernstig genoeg zijnde feiten (zoals het disproportioneel terugvorderen en beboeten, groepsgewijs in plaats van individueel onderzoeken en sanctioneren, de gehanteerde opzet/grove schuld benadering ook bij fouten, het bestrijden van vermeende misstanden bij kinderopvanginstellingen via het sanctioneren van de kinderopvangtoeslagontvangers, en het discriminerend opsporen met het criterium dubbele nationaliteit, het bewust niet informeren van de slachtoffers over wat ze fout gedaan hebben en het daarmee belemmeren van een rechtsgang) in het toeslagen gebeuren zelf (zie ook: https://metvertrouwenlinksom.wordpress.com/2020/12/22/3959/#more-3959).
De rechtsstaat en het vertrouwen in de overheid is in het geding. O.m. is de duidelijke discriminatie bij het fraudebeleid niet in het onderzoek van de commissie Van Dam onderzocht, essentiële informatie wordt nog steeds niet verstrekt, de omvang lijkt nog veel groter te zijn doordat ook bij huur- en zorgtoeslagen misstanden lijken te zijn, de rol van diverse bewindslieden en topambtenaren is nog onvoldoende helder, er is nog niet het begin van zicht op verbetering van de praktijk met het waarborgen van behoorlijk bestuur, de gemankeerde beginselen van onze rechtsstaat en rechtsbescherming waarbij ook de rechter en de ombudsman onvoldoende geïnformeerd werden en door de rechter de beginselen van redelijkheid en billijkheid niet werden toegepast, de gekrenkte beginselen van democratisch controleerbaar bestuur met de informatieplicht van de regering naar het parlement en de openbaarheidsplicht naar de onafhankelijke journalistiek, en lijkt de intimidatie van kritische Kamerleden nog steeds door te gaan. Dat is buitengewoon ernstig. Juist de sociaaldemocratie, die pleit voor een sterke overheidsrol, moet borgen dat de burger de overheid kan vertrouwen. Dat vertrouwen is ernstig geschaad en het kabinet heeft nog niet een begin gemaakt met laten zien dat zij hier lering uittrekt, integendeel.
Onlangs werd, mede door de aandacht voor de toeslagenaffaire, opnieuw ook onduidelijk dat ook in de bijstand veel mis is met terugvorderingen, opsporing en sanctionering. Zo werd 7000 euro teruggevorderd en een boete van 3000 euro opgelegd bij een bijstandsmoeder omdat ze boodschappen kreeg van haar moeder. Anderen kregen soortgelijke sancties opgelegd bij het verkopen van een fiets op Marktplaats van een kind dat een grotere fiets nodig had, van iemand die taarten verkocht, etc. Honderden van dit soort praktijken komen jaarlijks voor. De participatiewet en de wet fraude sociale zekerheid is net zo onredelijk en hard als de Toeslagenwet. Het is tijd dit nu, ook in het verlengde van ons verkiezingsprogramma, waarin gesproken wordt om de bijstand te baseren op vertrouwen en niet meer op wantrouwen, ook te regelen en daar actie op te ondernemen.
Daarbij moeten we af van praktijken zoals nu van het Inlichtingenbureau (IB) van gemeenten, dat is opgericht door het ministerie van SZW. Het is een private rechtspersoon met een wettelijke taak (RWT), waardoor de Wet Openbaarheid Bestuur (WOB) niet van toepassing. Het wordt deels gefinancierd uit het Gemeentefonds (tot ergernis van de Algemene Rekenkamer, die dit onrechtmatig vindt – een oordeel waarmee het parlement niets gedaan heeft) en deels op basis van dienstverlening aan gemeenten. Gemeenten kunnen databestanden opsturen en die worden dan door het IB vergeleken met data van individuen in andere bestanden. De facto vindt er gewoon profilering plaats op basis van data van gemeenten die verrijkt worden met signalen die op een “overtreding”, en daarmee bijna automatisch “fraude” wijzen. Waarna het aan de betrokkene is om te bewijzen dat het niet zo is. Een omkering van de bewijslast. We moeten hier zo snel mogelijk van af. Rutte III wil echter deze praktijk juist uitbreiden naar de zorg met het Informatie Knooppunt Zorg (IKZ) in het wetsvoorstel bevordering samenwerking en rechtmatige zorg, dat nu aanhangig is bij de Tweede Kamer. We willen dat dit geblokkeerd wordt. En nadat de rechter begin 2020 een streep haalde door de toepassing van het algoritme-model Systeem Risico Indicatie (SyRI) voor opsporing van sociale zekerheidsfraude als onrechtmatig heeft Rutte III nog voor de zomer een wetsvoorstel ingediend onder de titel Wet Gegevensverzameling door Samenwerkingsverbanden (WGS) waarin nog een veel verderstrekkend monster gecreëerd wordt. Gegevens van bewoners in sociaal-zwakke wijken werden bij SyRI aan elkaar gekoppeld zonder dat de bewoners dat weten. Een instrument voor risicoprofilering is zo ook een instrument dat etnisch profileert, profileert op je buurt, je beroep, je gezinssamenstelling, je werk of inkomen. Men wilde zelfs gaan experimenteren met het ‘stoplichtsysteem’, waarin je per definitie op ‘oranje’ stond als je bijvoorbeeld stukadoor was. Stukadoors waren zwartklussers, dus potentiële bedriegers. Wat erop neerkwam dat als je als stukadoor ergens een uitkering aanvraagt, je veel moeite moet doen door het aanvraagproces te komen. Het is erg vergelijkbaar met de toeslagaffaire, waarbij onschuldige mensen hun toeslag verloren omdat de computer een besluit nam, en ambtenaren dat moesten verdedigen, zonder te weten waarom (zie: https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/waarom-de-belastingdienst-vecht-tegen-z-n-eigen-burgers~b1c0c884/ en: https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/hoe-de-overheid-inbreuk-maakt-op-privacy-is-dubieuzer-dan-facebook-en-google~b200b5fe/). De WGS biedt vergeleken met SyRI nog ruimere mogelijkheden om grootschalige datasurveillance toe te passen op burgers, teneinde schaduwadministraties aan te leggen voor uiteenlopende doelen. In de SyRI-wetgeving was dit beperkt tot overheidsdatabases, onder de WGS kunnen alle data die bij publieke en private partijen liggen opgeslagen worden gekoppeld en geanalyseerd. Tijmen Wisman, voorzitter van het Platform Burgerrechten: “Werkelijk alle her en der opgeslagen persoonsgegevens worden met dit wetsvoorstel fair game voor massasurveillance. Deze data kan voortaan zonder verdachtmaking of concrete aanleiding tegen burgers worden gebruikt in heimelijke analyses met ingrijpende gevolgen. In onze ogen vormt dit voorstel een gevaar voor het functioneren van de rechtsstaat.” Zowel de Autoriteit Persoonsgegevens als de Raad van State gaven in niet mis te verstane woorden aan dat de WGS de rechtsbescherming van de burger ernstig ondermijnt. Deze fundamentele kritiek is niet geadresseerd in het aangepaste voorstel dat naar de Kamer is verstuurd.
Anders dan D66, GL, SP, PvdD, DENK en van Kooten-Arissen heeft onze PvdA-TK-fractie dit wetsvoorstel samen met VVD, PVV, FvD, CDA, SGP, CU, 50Plus en Krol op 17 december jl. – weliswaar in verbeterde, geamendeerde vorm helaas toch aangenomen. We roepen de Eerste Kamerfractie op om tegen te stemmen en zo nodig dit in de volgende kabinetsperiode terug te draaien.
Er is een bijna maniakale nadruk op rechtmatigheid bij de overheid als het gaat om de fiscale toeslagen en sociale zekerheid, terwijl de veel grotere fraude bij de belastingheffing, met name door bedrijven en rijke particulieren, nauwelijks aangepakt worden. Anders dan huishoudens worden bedrijven bijv. gemiddeld maar eenmaal in de 40 à 50 jaar gecontroleerd door de Belastingdienst. Naar schatting loopt ons land jaarlijks zo’n 30 miljard euro mis aan belastingontwijking – ongeveer een derde van de begroting van VWS en bijna tienmaal het budget van ontwikkelingssamenwerking. Daar gelden fouten nooit als fraude. Volgens een onderzoek bij de medewerkers bij de Belastingdienst van de FNV schatten zij daarenboven de gemiste jaarlijkse inkomsten op 6 miljard euro aan directe belastingfraude, en 2 miljard euro aan oninbare belastingschulden. Een onderzoek van PwC spreekt van 4,3 miljard aan directe belastingfraude. Jaarlijks wordt er ook zo’n 13 miljard euro aan crimineel geld witgewassen in ons land (onderzoek UU).
De omvang van de geschatte fraude in de sociale zekerheid is daarbij vergeleken maar zeer beperkt, nog geen 0,16 miljard.